Yakhchal – tủ lạnh thời cổ đại của người Ba Tư. (Ảnh: Internet)
Yakhchāl, hay còn gọi là hầm băng, là một kiến trúc hình tháp nón, rỗng ruột. Không gian trống bên trong là nơi lưu trữ đá vào giữa mùa hè trên sa mạc và bảo quản thức ăn. Ngoài ra, những tảng băng này được dùng để chữa trị cho các thành viên hoàng gia. Chi phí xây dựng không đắt đỏ và không quá khó để xây dựng nên nhiều gia đình nghèo khó thời xưa ở Ba Tư cũng có thể tự làm cho mình chiếc tủ lạnh này.
Là một cấu trúc nổi, hầm băng – “tủ lạnh” được tạo thành bởi hỗn hợp bùn-gạch. Nó đạt chiều cao khoảng 18m. Trong hầm, người ta đào một hố sâu dưới lòng đất, rộng khoảng 5.000m3, để trữ đồ.
Yakhchal có những bức tường bùn-gạch dày tới 2m ở phía nền, được tạo thành bởi hỗn hợp của cát, đất sét, lòng trắng trứng, chanh, lông dê, và tro với một tỉ lệ nhất định mà chỉ người Ba Tư cổ đại mới biết, tạo thành loại vữa cách nhiệt đáng kinh ngạc gọi là Sarooj. Các nhà khảo cổ còn khẳng định nó có thể chống thấm nước rất tốt.
Sarooj có thể ngăn cản sự truyền nhiệt, đóng vai trò hiệu quả trong việc ngăn ánh mặt trời vào mùa nắng.
Hầu hết các yakhchal có một bức tường được xây dựng ở phía nam để tránh ánh Mặt trời và giữ cho hầm băng luôn được râm.
TAMTHUCYakhchal hoạt động như sau: một ganat, một hệ thống mương dưới lòng đất, chuyển nước tới hầm băng, nơi nó bị đóng băng vào buổi đêm. Sau đó, những tảng băng này được đập nát ra và đưa vào lưu trữ tại những tủ riêng biệt, nơi chúng có thể dễ dàng được chuyển đi khi cần.
Nhiều yakhchal hoạt động theo một nguyên tắc hơi khác. Những tảng băng lớn được di chuyển từ trên núi xuống vào mùa đông và lưu trữ trong những hầm băng. Khi băng bị tan chảy, những mương dưới nền hầm sẽ giữ nước đó lại, và lượng nước này sẽ bị đóng băng trở lại vào ban đêm, dễ cho việc vận chuyển.
Cấu trúc thiết kế của Yakhchal cho phép không khí lạnh đi vào đến đáy của mái vòm và đi xuống tới các bộ phận thấp nhất của cấu trúc.Trong khi đó, mái vòm hình nón cao lớn của Yakhchal giúp nhiệt thoát lên trên và ra ngoài. Bằng cách này, bên trong Yakhchal vẫn lạnh quanh năm.
Trong hầm, người ta đào một hố sâu dưới lòng đất, rộng khoảng 5000m3 để trữ đồ.
Bên trong yakhchal.
Hầu hết các yakhchal có một bức tường được xây dựng ở phía nam để tránh ánh Mặt trời và giữ cho hầm băng luôn được râm. Những tòa tháp cao, gọi là Badgirs, được dùng trong hệ thống thông hơi. Bằng việc luân chuyển không khí nóng từ mặt đất và không khí lạnh từ hầm băng, badgirs hoạt động như một bộ ổn nhiệt, điều hòa nhiệt độ phía trong yakhchal.
Một số Yakhchal còn sót lại từ thời cổ đại vẫn còn bền vững cho đến ngày nay và người Ba Tư hiện đại vẫn có thể sử dụng chúng trong trường hợp mất điện. Ở một số nước Trung Đông như Iran, Afghanistan và Tajikistan, thuật ngữ “yakhchāl” vẫn được sử dụng để chỉ những chiếc tủ lạnh hiện đại trong gia đình.
Hồng Liên (t/h)
TAMTHUCNguồn:http://tinhhoa.net/doc-dao-chiec-tu-lanh-tu-hon-2000-nam-truoc-cua-nguoi-ba-tu.html